Kan pipu te hunah khan mi tin, ram tangrual kha chu kâwla ni chhuak chhiara hnathawk thîn an ni a, an pang a dam phawt chuan an awm mai mai ngailo in, an taksa te pawhin thlum a mamawh kha an ei leh in ngawt atang khan an hmu phak ngai meuh lo. Tunlaia fû te leh thei thlum tinreng te hi chu vailen hnua an châwkluh a, an chin chauh niin; ram theihai te leh theihmu ho te kha an thlum hmuh chhun a ni mai a, chutah hunbi neia rah an ni si. Ni khatah chaw vawithum ei mahse an taksa in thlum a mamawh kha a phuhruk phak meuh ngailoh avangin an tamchhawl fo thin reng a ni. Thing leh hnim pâr zu te kha nungcha te pual a ni a, khawizu te lah kha thil vâng hmuh zen zen tur awmlo a lo ni bawk si nen.

Chawl(dawidim) hmangin Zu an han siam a, he an Zu siam hi tûnlaia ZU kan tih ang tak tak hi chu a tling meuhin a lang lo, a alcohol level pawh kha 10 % vel bak a nih hmel loh. Tûnlai tawng takin “Pipu ten Zu an in ngailo” pawh ti ila kan sawi sual tam lo hlê ta ve ang.

Hmânlai Mizo te khan Zu chi hnih chauh an nei a, a intu te leh an in hun a zirin a hming hrang hrang an nei mai chauh a ni. An Zu in khan chhan tha tak a nei zel thin a; nula leh tlangval te khan kûtni vangthla te, chawn leh lâm hunah lo chuan zu an in ngai meuh lo. Khatiang an Zu in kha “ZUPUI” a ni a, “ZUPUI” an siam dan kha a changkângin a thianghlim hle bawk a. Khawvel dangah an siam ve em tiin Google-ah te ka zawng thin a, ka la hmu remchang hrih lo zel chu a ni. Buh hûm kha sum ah an deng a, chu chu a favâi nen bêl ah tuiin an ur hmin a, chawl an phul a, hlum bêl ah an bilh ta a, tap lum leh rap chungah te an um ta thin a. An zu bilh chu thiantha te tan hnahthial hnah ten an in fûn haw tir thin a, inah bêl ah an dah a, tui an leih a, mau dâwn hmangin an khawn/zu ve leh mai a, mihring hmingah te pawh “Zufûna” tih te phuah nual a nih thin kha maw. An zu bêl chu ni sâ ah te pawh an pho bawk thin. 

Zu bilhna hi ngan bêl, bel lei atanga ngan bêl tura a hrana a vuâk tung êt ût an hmang thin a, an Zu bilhna bêl chu a len dan a zirin chi li; ngan khat, ngan hnih, ngan thum leh ngan li bêl te athliar hran an ni a, ngan li bêl hi a lian ber a, fit thum laia sâng te an ni thin. An Zu bilh a thawh hun chuan tui an leih a, mau dawn kut zungchal tiat vel chu a pang rek kuain, a tui an fâwp chhuak a, chu chu "Zu an zû" tihna a lo ni ta thin a. An in duh hunah tui an leih leh zel a, vawi khat bilh hian hun rei tak a daih a, a da har em em mai a ni. He an Zu in hi sava ten thing pâr zu an dâwt ang hi a ni ber a, antaksa in a mamawhin an ngeih em em a, an taksa ti chaktu leh taksa mamawh phuhru tu an neih that ve ber a ni hial ang.

Lal leh Upa thenkhat hunbi neilo lêk a zu in an awm thin bawk a, hetiang anga Zu leh sa chin lem neilo a, tlân ho hi an dam rei ngai meuh lo a, kum 50 an thlen hma ten ah te an thi mai thin a ni. Lal zun fanghmîr in an bawm laih laih te khan lal khawnbâwl ho in "en teh u! kan lalpa lal lai pâr hi fanghmîr te hial pawhin ruai ropui thehna atan an hmang a nih hi" tiin an lalpa ropuina ah an ngai zawk hlauh thin bawk. (tunlaia zunthlum nasa ho zun fanghmîrin an bawm luai luai thin ang hi a ni ngei ang)

An Zu neih leh pakhat chu buhban/fazu fai chhum hmin, chawl tlêm phula, bêl a an bilh hi a ni leh a. Hei hi “Zufâng” an ti a, he Zufâng hi chu naupang atanga tar thlengin a tak nen an eiin, an hawp mai a, a thlum tui hle bawk a ni. Nu nau nei tur ten nau neih dawnah nau hrin awlsam na atan te, nu hnute tui nei thalo ten hnute tui tamna atana an hman ber a ni thin a, a tha em em a ni. Ni than thi neih­na lama harsatna nei te tan pawh damna dâwi tha a ni tel zêl bawk a, naupangin an thatpui a, tar ten hri­sel phahna atan an hmang bawk.

Tar chak tawhlo ten lal in a Zu an khawn a, duh aia lu a lo hai a nih chuan an hawn kawngah "e khai! tlângin min lo hrethiam teh u, kan lalpa zu thlum ka lo khawn hnem deuh a ni e" tiin an au lauh lauh thin. Kûtni vang thla a tlangvâl luhai deuh an lo awm anih vaih chuan Vâl Upa ho in thim zingah hnûk lutin kut an thlak mai thin a. An duhtawk hnuah an inah an kuah lut a "hei, in fapa hi phûngin a keuh a niang, kan rawn hruai haw a ni e" an ti mai zel a, thubuai-hlabuaia lak chu sawi loh chhungkuain an zak em em a, khua atangin an in suan chhuah phah hial thin bâkah khatiang mi kha chu an thlah te thlengin nupui-pasal lamah pawh an hnâwng hial thin a ni. Kûtni vangthla leh sechhun khuangchawi nikhua a, zu hnianghnâr tak a awm pawhin nula leh tlangvâl tumahin luhai chhe khawpin an awm ngai lo, zahthlâk leh mualphona ah an ngai tlat thin a ni. Heng avang te hian hmânlai Mizo te kha Zu in ruia chhiar tur an awm ngai meuh lo (tûnlai ah Zu in chu zurui sawina ah kan ngai a ni ta si a). Hun puia an nun tih nawm ve deuhna atan leh an hriselna atan Zu kha mipui vântlâng te khan an lo hmang mai thin zawk a lo ni.

Kum 1890 atanga Kumpinu in Zoram a awp hnu khan an sipai huaisen Gurkha (Gorkha) thenkhat Kumpinu ram awp vêngtu tur atana an ruat te ho kha an nupui fanau te nen awmhmun in bêngbel zuiin an puja hun leh an hun pui ah te khan Zu thlawr thin “RAKSI” an tih chu an chelek ber a lo ni a. An thian Mizo thenkhat te an sawm ve a, chu an Raksi chu Mizo ten an han tem ve chuan an lu a kâi hma em em a, a ruih dan pawh a dan a dang hle in an hriat avangin Gurkha ho zu siam dan chu an lo ching chho tan ve ta a, Raksi tih dung thulin “RAKZU” tiin a hming te an phuah ta a. Mahse, he Rakzu hi ruih sam tak leh thawk na tak a nih avangin chûng hunlai chuan a huhoa in chi ah an ngai ngailo a, thian dun chauha tlem tê tê chauha in kerh kerh chi ah chauh an ngai thin. Mizo ten Rakzu thlawr tur buhfai chhum hmin dawidim phul a an bilh chu a tui a lo tling a, chu chu an in a, “Zu tui tling” tih hi a lo chhuak leh a, Rakzu an bilh chu thlawr loin tui an leih luh belh a, chingal thlawr bur angin hnâng an tah a, chutah chuan tinzu chu an sâwr fê a, “Zu sâwr” tih te a lo chhuak leh ta zel a ni.

Tin, Mizo ten Fû kan lo phun a, chumi atang chuan kurtai te kan siam chhuak ve ta zel a, Rakzu chhuanna hnu ah chuan kurtai an telh a, fû thlumna hmang chuan zu fê ah chuan alcohol a lo insiam a, Rakzu-K(Kurtai) tih hming chuang chu an thlawr chhuak leh a. K-1, K-2 tih te a lo piang leh in, kum 1970 hnuah chinî lo chhuakin kurtai aiah chinî chu zu fê a alcohol siamtu ah hman zui niin "Ch(Chini)" chuang Rakzu te pawh a lo awm thin kha.

Kan tûnlai Rakzu te hi chu “rambo”, “ram sial”, “funte”, “pehteh”, “amawii”, “pi kâpi” te tiin a funna a zirin hming hrang hrang kan phuah chho zel a. Tûnlai kan Rakzu hi chu khawvela Zu hlauhawm ber, zu chhe ber leh tenawm ber a tih theih hial awm e; buhfai an chhum a, zêm kual emaw khur laiin emaw, silpauline-ah zu chu tam tak bilh a ni a, silpauline-a a rawng chu alcohol lo chhuak chuan a hip lut vek a, an thlawr chhuah chu a la lum laiin rambo polythene-ah dahin a daih hnu ah a fûn na ah an fûn leh a, chu chu kan tunlai Rakzu in thin chu a ni tawh mai. Tin, an thlawrna zu fê chu la thlawr loh, zu bilh tlem te telhin chinî an chhung lut a, chutiang chuan buhfai zu atan a vawikhat chhum chu thla tam tak an chhuang nawn leh a, thlawr tlak loh a an paih chu alkatra ang maiin a dum vek tawh thin. Hetiang hi mihring ten an in reng chuan an taksa ah natna rapthlak hrang hrang a thlen a, chûng zingah chuan Cancer hi a langsâr pawl chu a ni awm e. Hetiang Zu in thin zingah hian mihring thin (liver) a khawih chhiat tak tak nghak hmanlo a Cancer-a thi kan tam ta em em a nih mek hi zawng.

Hnam changkâng ho chuan zu bilhna atan thing kilh khâwm barrel(zêm) emaw hlum bêl emaw an hmang thin a, an fimkhur em em in plastic lam chi leh thir lam chi zu bilh na atan an hmang ngailo. Kan Pipu te Zupui siam dan anga siam kha chîn zui ni ta se, heti em em hian Zu avanga buaina hrang hrang te hi kan pumpelh ngei ang a tih theih hial. Tin, Zupui hian Rakzu angin ruih ât leh sual zawnga thazat a thlen ve meuh lo. Zu hi khawvêlin a pianken leh pianpui a ni tlat a, tih rem theih a ni ngailo, khap nasat a nihna hmun apiangah Zu chhia a pung zel a, Zu a ti hlu telh telh a ni mai. (A ti chiang turin khawthlang lam te pawhin zu khapna chungchang lamah film leh documentary thahnem tak te pawh an lo siam tawh hi). Tin, kan thenawm State-ah kan ram sum kan luan chhuah tir hum hum zel a ni si a, hawh u! i ngaihtuah tlâng teh ang u!

Tunlaia "Zu in" kan tih berin a kawh chu ruih duh avanga zu in an ni a, kan pi leh pu te hunah kha chuan khawvel hnam dang ten tih pui ni khuaa zu an in thin “Zupui” an in kha chu “Kut ni vangthla” leh “Sechhun khuangchawi” a boruak ti nuamtu atan “Zupui” kha an lo hmang ve thin a. “Zupui” siam harsa tak mah an siam thiam a, duh ni se Zu ruih awlsam chi kha an siam thiam ngei ang. Mahse zu ruih khan thil tha a thlen lo tih an hriat avangin sap ho in Beer an tih aia nem zawk kha khawtlâng tan a tawk an lo ti a ni ngei ang. “Zupui” hi in duhsak tawnna lantirna atan te, khawtlâng chhan a venghimtu te, mi huaisen leh mi tlawmngai te chawimawina atana hmanrua ah thiam takin an lo hmang thin bawk a. Kum khatah naupang zawk te puitling nih an zir a, puitling rilru an lo tem lâwk ve na hun siamin “Zulawm” in hun an siam sak thin bawk. Mizo khawtlâng khan “Zupui” kha in mahse ruihna atan an hmang lo a, thil tha tihna atan leh taksa hriselna atan “Zupui” kha an lo hman thin avangin hmeichhia leh upa te tan pawh “Zupui” in hunah kha chuan in thliarna an nei ngailo. Heng avang te hian “Pi leh Pu hunah khan Mizo ten Zu an in ngailo" tih hi a ngam awm em em a ni.

Kum 1920 hnu a “Rakzu” siam an lo chîn chhoh ve hnu pawh khan Zu hi khawtlângah hnawksak a tling meuh lo a. Ringtu hmasa ten suala an puan atang khan Zu leh sualna kha a inzawm chho ta zel a, sual tih châk rawlthar te lo pung zelin khawtlangah khap a lo ni chho ta zel avangin Zu in mi chu vânram pawh kâi ve lo turah tûn thlengin kan ngai chho ta zel a nih hi. Pulpit-a thusawitu thenkhat te phei chuan Zu in mi chu tualthat leh uire te nen huang khata lo khung tawk pawl lah an bo lo.

Kan pipu ten hnam ze kalphung tha an lo neih; hnam lam leh zai te, tlawmngaihna leh aia upa zah te chhawm nun zel tumin tan kan la mek zel a, hetih rual hian tu hnam tihdan mah kan lak ni a lang bik lo tuan leh mang atanga an lo chîn “Zupui” leh “Zufang” hi chhawm nung tel ve ta ila Mizo ten intur thianghlim leh hrisel kan nei ve tih hi khawvel hian a hre ngei ang.

Tûnlaia Zu in mi chu meidîl rim nam nghal anga kan hmuh tak leh ralpui phiara kan phiar a, sual leh tha tehna atana kan hman a, kan zim luih luih ta mai hi Pi leh Pu huna an zu lo in leh an in chhan nen chuan a in ang ta lo hle a ni. Khatiang hunah kha chuan an taksa mamawh thlum siamtu ah an lo hmang thin a ni a, zu hi thil thlum sawina atan an hmang mai a lo ni, zu an sawi khan thil thlum tha a nih zia in a zui zel a. Kan Pipu te hunah khan zu hi an thupuiah an nei ngailo a ni ang, an hla hlui ah te hian zu lanna a awm meuh lo; Lianchhiari hla ah- "A min tluang pem min ti, Lianlai chhung kei mahni, Cherbelah ning zu dawn, Lianmang kan chi hrim ngai” tih te; Tualchepi zai a- "A tuitling reng reng a ngai nem maw, A thlum mang e chhimtlangthngnu i zu hi, Ka lal dawn em ni, ka sang tual tual” tih te hi Pipu hla a Zu lanna chu a ni deuh mai awm e. Heng "Chawlhtui zu dawnah mi sawm lo la, Khawvel parmawi hnutiang ka chhawn tawh dawn e, chhandamtu in min au e thang vanah” tih hla Suakpuivungi ruah varpui bang theh hla te hi chu vâi len hnua hla chhuak a ni.

Khuaiin Zu an siam a, thing pâr leh pangpâr ten Zu an siam a, Mizo ten kan Buh thar atanga Dawidim/ Chawl hmangin Zu an siam a. Heng zu tlântu te hian an taksa tana thlum an mamawh phuhrûk nan “a zu a va in” an lo hmang mai thin a lo ni. Hmânlai Mizo te khan ruih hi an Zu in chhan a nilo, an Zupui siam khan tlemin lu a ti hai thei a, alcohol an pai tel ve a. Khami kha hlim hun leh lungngaih huna an nun tlêma harsatna chhâwktu leh hlimna pe tu ah an lo hmang tangkai thin a ni zawk. Tûnlaia kohhranin Zu tling loa a pawmpui tâk thlai atanga Wine leh Beer siam ai hian Pipu te huna Zupui an siam kha taksa atan a hrisel zawk hle ang.

Zupui hi ruih tak tak theih a ni lo, Pipu te huna zu ruih chungchâng an sawina kan hriat te hi Rakzu siam kan chin hnua thil thleng an ni hlawm vek a. Rakzu in an chîn hnu pawh khan zu in an thiam hle tho a, khap a nih atang khan zu in kan thiam lo tan ta a ni. Zu khap a nih a, zu kan hmelma en hnu khan zurui te kha kan hrethiam leh viau ang lawi si a, zurui te kha lo hram tlahawlhin thil thalo leh sualna ah pawh lo tlu lut se "a rui em a ni" emaw “zurui thil tih mai a ni e" tiin kan en liam zêl thin lawi a nih hi.

Pipu te kha an mawl lo hle tih Mizo history zirchiang ho chuan an hriat vek a rinawm, ruih tak tak theih Zu siam duh se an thiam em em ang. Hmânlaia lal khua leh lal khua an indo thin laia, inrem na atana saui an tan te khan inrem lo a te khan ui bengah vuanin an khai kâng a, a hrawkah an zai hlum a, ui kâ atangin Zu an chhung lut a, chu chu a hrawk an zaina ah seki no in zu chu an lo dawh a, inrem lo te aiawh khan chu zu chu in ve ve in "he kan thutiam hi ka bawhchhia a nih chuan he Zu hian ka thin dêng chhe vek rawh se" tiin thu an lo tiam thin. Zu in nasa te taksa a khawih chhiat hmasak ber chu kan thin hi a ni tih an lo hre vek tawh a nia, chutiang khawpa zu chungchânga hriatna lo nei sâng tawh chuan duh ni se Zu chak tha tak kha an siam thei ngei ang.

Zu hi khap a nihna hmun apiangah Zu chhia a pung a, a rûka zu zuar leh zu lama in hnamhnawih an pung nghal thuai bawk thin. Zu man a sang a, Zu in mi ten an in reng duh si, Zu siamtu te tan a hlawk zawk zel bawk a. Tûnlai ah zu in tur a chhuah a ngai tawh lo, phone ah call zeuh a, lirthei ke pahnih neiin a rawn sem kual zung zung tawh mai a nih mek hi. Ram kâng hi thelh tum a, beih chiam chi a nilo, hah thlawnna mai mai a ni. A kâng leh zel tur vênna atana lo hâl khalh hmasak te, mei kawng lo sial te hi ram kâng zau zel tur vênna tha ber chu a ni si a, sâwt lo leh awmze neiloa phar buai vak hi sim a hun ta. Sap zu hi tûnlai mizo te rui leh hai chhapa Zu in duh chi tan a tha lo hle bawk a, a mi sawp a na lutuk. Mizo zu ina sap zu in ten an daih rei ngai meuh lo; Zupui, Zufang, Rakzu thianghlim tha hi chuan hunbi neilo lêka kan in te a nih loh chuan damchhûng hi a pawt tawi mawh viau a nia.

Kan tûnlai rakzu hi zirchiang leh lawk ila; zu hi aluminium bêl ah bilh ila, zu chîm chin bêl kha a aluminium chawp khan zu chakna khan a ei fai hle thin tih i hria ang. Tûnlai kan Rakzu siamna factory a zu bilh te hi tho-chîm atanga sazu leh rûl chenin an thihchilh thin a ni a, chûng rannung thi puam tawh te chu a thahnem ngai deuh ten an sûak chhuak ve thin a. Heng zu bilhna kan tihchhiat vak vak ngawt hian zu a ti rêm ngailo, khawchhak lamah Myanmar nen ramri thui tak nei kan ni a, alcohol phut chi, chak em em mai- “Bih-ii dawidim” kan tih mai thin hi a lo lut a, tui ah pawlh in, a rim atan Rakzu tlem an telh a, chutiang zu pawlh sawp chu kan thalai ten an in a, pum a nat nghal awl awl te a nih loh chuan kan pawisa ngai lo. Lu a kai theih phawt chuan eng mah kan thinhrik phah ngailo.

Mizo te Zu in hi khawvela zu chhe ber leh hlauhawm ber a ni hial lo maw? I ngaihtuah ve tawh ngai em? Tleirawl chhuaha eng emaw han ruih chhin châkna kan neih thin kha thil dang a awm miau loh chuan rim nei ve lem lo damdawi ruihhlo (drugs) an ti chhin a nih vaih chuan kha ruihhlo khan an nunphung zawng zawng a kaihruai tluan nghal tawh thin a, an tho chhuak tawh ngai meuh lo chu nih hi. Tin, a lehlam ah rual û deuh ten an hunlâi anga zu an ngaihdân put thin ang kha tunlai thangthar te hian an ngai tawh lem lo. Hnam changkâng zia a eng emaw tih khâwmna a tih ve zeuh kha an duh tawk hle hlawm a nia. Khawi ram changkang ah pawh a thiamlo chi hi chu an awm ve thin a ni mai. Zu hi a hnam ang zawng pawh a dah hlu pawl tak kan ni a, economist lalpa kan tih mai Adam Smith-a “Diamond-water paradox” iangin hêng rangkachak ang te pawh hi mitin kawmthlang hûanah chhar mai mai tur awmin, a peih tan han laih deuha phur khawp laih chhuah tur awm zel ta mai se heti em em hian kan ngâihlu dawn em ni?