Kashmir - India tana a hlutnate

- Dr C.Lalengkima
India ram tan hian Kashmir pawmawhna hi ziah sen pawh a ni lovang a, amaherawchu kawng li lekin inbihchiang dawn teh ang.
India sakhua zalen zia tarlanna a ni:
Kashmir hi India ram tan chuan a ram chhunga sakhua zalenna awmzia tarlanna lungphun (pillar of secularism) pawimawh tak a ni a. Secular state tih hian sakhua zalenna mai ni lo hian sakhua hrang hrangte a betu an awm ngei a, chu chu in rem takin an leng thei a ni tih lan tir ngei hi a pawimawh a ni. India ram hi Hindu an tam avangin Hindu ram tia a hriat a ni deuh a. Amaherawhchu, India dan pui article no. 25 atanga 28 chuan India mite hian an sakhua duh zawng zalen takin an zawm theih tur thu a tarlang a. India ram hi sakhua chi-tin-chi-tang biakna hmun a nih avang hian state hrang hrang hian official ni lem lo hian sakhua vuan bik leh uar bik kan nei theuh a. State a zirin Kristian state ni a hriat deuh bik te, Buddhism vuantute awmna bik te, Sikh state nia ngaih te a awm thleh thluah.
Amaherawhchu, India sakhaw zalenna ram tia kan chhuan tak state 28-ah hian sakhaw zalenna ram a nih zia tarlanna tur hian Jammu and Kashmir lo hi Muslim state (State an ni thin a, tunah hian in awpna insiamrem avangin UT ah an dah rih a) nia hriat lar hi a awm ve miah lo. India ram khawi kipah Muslim te hi an awm ve vek a, lo bit deuhna lai te pawh an awm ve ngei mai a, mahse, Jammu and Kashmir chiah hi Muslim ram (state) anga chhal theih a ni mai awm mang e.
Jammu and Kashmir a mi cheng zawng zawng te hi Islam sakhua vuan an ni hauh lo, mahse, Muslim an tam ber avang hian engemaw ti zawng tak chuan Muslim state anga ngaih loh theih lohna chin pawh a awm ve tlat a ni. He state mak takah hian Hindu mi tha Pandit te an lo chhuak a, Buddhism te pawh in thuk takin zung a kaih a, Sikh lal ten an lo awm tawh bawk a ni. Mahse, Kashmir kan tih hian chuan Muslim ram (state) ni in kan hre tlat lawi si a ni.
India inawpna bi tikimtu a ni thin:
Kum 2019 a, Jammu and Kashmir duhsak bikna (Article 370) an hlih hma kha chuan Jammu and Kashmir inawpna kha India in awpna a thuneihna insemfelna zia (federal) tihlanna awm chhun a ni mai awm e. India ram dan pui en hian state tinte thuneihna sang zawk neihna (federal structure) kawng tam tak a awm a.
Amaherawhchu, a nihna tak en hian sorkar laipuiin thuneihna tam zawka neihna (unitary government) a ni leh lawi si a. A lan dan chuan state in inrelbawlna neiin lang mahse a tak takah chuan sorkar laipuiin thuneihna a pumhmawm (fedral in form, unitary in spirit) an tih fo thin kha a ni reng a. Hetiang karah hian Jammu and Kashmir hi India ram inawpnaah hmun pawimawh tak a chang a ni.
Tun hma, Article 370 an nuaibo hma kha chuan Jammu and Kashmir India rama state pakhat mai mah nise, dan pui hnuaiah hamthatna mak leh danglam bik tak pek a ni. US te ang a sorkar laipui ang chiaha sorkarna hran leh kalphung in ang nei erawh ni lo. India ram dan pui Article no. 370 ah chuan Jammu & Kashmir duhsak bikna hi chiang takin a tarlang a. Hei hi India tan chuan a federal zia tarlanna lungphum pawimawh a ni kan ti thei awm e. Jammu & Kashmir hi India ram state zinga federal state ang teuh ber, federal zia pawh pha ber a ni thin awm e.
India state zinga dan anga flag leh dan pui (constitution) hran nei awm chhun an ni a. Parliament hian ram venhimna, inbiakpawhna leh ram dang nen inlaichinna (defence, communication leh foreign policy) thil ah chauh lo chuan a thu pass reng reng hi an Assembly House in a pass ve kher lo chuan an state ah hman a tul ve kher lo. Hetiang hi India ram state 27 zingah hian a awm ve hauh lo. Assembly term khat hi state dangah chuan kum 5 a nih laiin an ni state ah chuan kum 6 a ni bik ngat mai a.
Tin, article 360 hmang a financial emergency a puan theihna hi Jammu and Kashmir ah chu a huam ve dawn lova. India dan pui a Part IV na, Directive Principles of the State Policy leh Part IVA, Fundamental Duties te hi Jammu and Kashmir-ah chuan hman a tul ve kher lo, tun hnai a dan siam pawimawh tak Right to Education pawh hian an state chu a huam tel ve dawn ta lo a ni.
Heng bakah hian dang danglam bik hmanga hamthatna tam tak pek a ni bawk a ni. India ram ti federal tu pakhat, ram inawpna bi tikim tu pawimawh tak a mi ni reng a nih chu. Amaherawhchu, heng ham thatna hi tunah chuan nei tawh lo mahse, tun hma lama a lo neih ngawt pawh khan India rama federal sorkar ti federal tu ber nihna kha a lo keng thin kan ti thei awm e.
Kashmir hi hmun pawimawh (strategic location) a ni :
Jammu and Kashmir hi India ram tan hian sipai lam thil atana hmun tha eltiang (important strategic location) a ni a. Jammu & Kashmir hi India hmawr ah awm avang hian Pakistan te, China te, Central Asia ram leh Eastern Europe ram te, Russia thleng hian a hla lo vek a, chuvangin he hmun hi sipai lam thilah chuan hmun pawimawh em em a ni.
He hmun a venhimna atan a bu a khuar (military base) theih ngat chuan ram tam tak tan pawh India hlauhawmna hi a zual ve leh dawn a ni. Chu tak chu India himna atana kawng pawimawh tak a ni reng a ni. Chuvangin, India (leh Pakistan) hian Kashmir vur chheng chhe tak mai inchuhin sum tam tak seng in vawiin ni thleng hian an la buai a. A vur ram chhengchhia hi thil danga hman tangkaina tam kher lo thei, amaherawhchu, he lai hi khawii zawk ram pakhat hian pumbilh ta ngat sela ram lehlam tan a pawi thui dan tur chu sawi hian a siak lo a ni. Jammu & Kashmir hi ram ralmuang ni thei ngat sela chuan, sipai lam thilah chuan hmun pawimawh tawp khawk a ni thei dawn a, India tan chan mai phal chi a ni hauh lo a ni.
India chakzia tarlanna :
Kashmir hi India-in a chak zia lan tirna pawimawh tak pakhat a ni. Jammu and Kashmir-ah hian India hian tum thum lai mai heng kum 1947-48, 1965 leh 1999 te khan Pakistan lakah a chakzia a lo lan tir tawh a. Heng indona hi Pakistan in an cho chhuah a ni tlangpui a, mahse ‘a vaw tu hian ek an cheh ziah’ a ni. He Kashmir buaina hian India ram dinhmun dik tak nasa takin a tarlang pawh kan ti thei awm e.
Heng indona mai piah lamah Kashmir-a zalenna sualtu chetna hi India tan chuan rawlral a chetna rapthlak ber pawl a tling a. India hian rawlrala chetna dona kawngah nasa takin a chak zia a lan tir zel a, fiahna khirh leh harsa tak a tawng chho mek a, a tawng chho mek bawk dawn niin a lang. Kashmir vang hian sum tam tak seng mah se la, India hian Jammu & Kashmir chauh hi a veng a ni satliah mai lova, Kashmir-ah hian Pakistan enthlatu leh Pakistan fuihpawh ho a do let a ni mai hek lo, Jammu and Kashmir hi India ram a niha vang hian India hiana ram himna turin indote a puangin a bei let ni zawk.
Chuvangin, vawiin ni thleng hian sum tam tak sengin India hian Kashmir hi a la buaipui a, sum sen belh ngai pawh nise, nunna tam tak sen belh leh dawn pawh nise India tan chuan Kashmir hi hi chu chan mai theih chi a ni lo tih chiang takin a lang.