titi ZALEN : Tan i la thar ang u

- C Lalhmachhuana
Puitling zinga zuk leh hmuam ti zat zirchianna Global Adult Tobacco Survey (GATS) hi a khat tawka neih thin a niin India ramah pawh tum hnih kum 2009-2010 (GATS-1) leh kum 2016-17 (GATS-2) te neih a lo ni tawh a. Kumin May thla atang hian GATS-3 neih leh tura ruahman a ni. GATS -1 ah hian Mizoram chu India rama puitling zingah zuk leh hmuam ti nasa ber kan ni a, GATS-2 ah hian tlema ziaawm deuhin pahnihna kan ni leh a. Zuk leh hmuam that lohzia mipui ten kan hriat chhoh zel avangin kumin zirchianna lo awm turah hian hmasawnna a awm beisei zel ang.
Global Adult Tobacco Survey-ah hian puitling zingah mei zu eng zat nge awm a, a hmuam chi leh ei chi eng zat nge awm tihte zir thin a ni a. Mipui zawng zawng zirchian sen a nih loh avangin a zirchiangtute hian an duh lai lai zirchiangin hei hi ram aiawha ngaih a ni. Tun tum zirchianaah pawh hian a zirchiangtute hian khawi hmun nge an tlawh dawn a, tute nge zawhna hi an zawh ang tih hi a hriat loh a. Chuvangin kan lo inrin a, a chhanna pawh kan pek thiam viau a ngai dawn tihna a ni. Engpawhnise, zuk leh hmuam thatlohzia hi mipui nawlpui hian kan hre thaw khat tawh niin a lang a, chuvangin a hmaa zirchianna aia hma kan sawn leh zual i beisei phawt teh ang.
Mizote hi eng vanga zuk leh hmuam hi ti nge kan ni tih hi zawhna pawimawh tak a ni a. Kan pi leh pute hunlai han thlirkir chuan mei an zuk chhan ber chu thosi leh rannung dang hnawh bo nan a ni. Kan hriat angin kan pi leh pute kha ram hna thawk mi an ni a, lo neih kha an eizawnna pui ber a ni. Hna an thawhnaah thosi leh rannung dang a tam a, chung anmahni tibuaitu hnawh bo nan chuan mipa in mei/vaibel leh hmeichhia in tuibur an zu a. Chung an thil zuk chu 'Tur' anih avangin rannung in an bawm duh lo a, thil thaah ngaiin mipa chu vaibel emaw mei zu turin an nu leh paten an ti a. Chutiang bawkin hmeichhia pawh tuibur an zuk tir thin a ni. Zep nak emaw kan pi leh pute kha an hriatna a la tawi a, thosi leh thildang hnawh bo nan chuan meizuk kha a that ve tho bawk si avangin khatianga ti thin kha an ni a. Mahse an hriselna erawhin a tuar tih an hre si lo. An dam rei lo a, natna chi hrang hrangin a tlakbuak samin tunlai angin khawl tha zawk hmangin enfiah ni ta se chuan zuk leh hmuam vanga natna an tawh te kha sawi sen a ni lo ang.
Tun hnai hun engemaw chen kalta atang khan zuk leh hmuam zingah hmuam lam ti an pung nasa hle a, heng zingah hian sahdah chu a lar ber niin a bikin hmeichhe zingah sahdah hmuam an tam hle. Sahdah hi Mizo pipute khan an hmuam kan hre ngai lem lo a, kan chhehvela hnam dang hmuam thinte atanga kan lak chhawn anih a rinawm. Sahdah mai bakah ei chi kuhva, zarda leh gutkha chi hrang hrang pawh hi kan chhehvel hnam dangte atanga kan lak chhawn niin a lang a. Heng zuk leh hmuam chi hrang hrang ten sum leh pai min eiral nasat zia hi ngaihtuah ringawt pawh hian a tamin state intodelh lo ber mai tan chuan a zahthlak zawk a ni. Chu mai a ni lova, kan hriselna min tih chhiat nasat ziate hi kan ngaihtuah ngai em? India rama cancer vei tamna ber state kan ni ringawt mai te hi a zahthlak a, zuk leh hmuam hi ti lo ila chuan a tam zawk hi chu kan pumpelh a rinawm. Chuvangin ngaihtuahna thar kan put a pawimawh hle.
Zuk leh hmuam siamtu company-te lah hi an fing thiamin mite mit la zawng tak maia an thilsiamte fak mawi dan an thiam em em mai bawk si a. Heng company hrang hrangte hian min hmangaih lovin kan sum leh pai ei chiah hi an duh chu a ni. Kumin world no tobacco day thupuiah pawh hian 'Unmasking the appeal' tih hman a ni a, Mizo tawng chuan 'Duhawmna tarlan ang hi a ni lo' emaw "Itawmna anga tarlan hi a dik lo' tih emaw a ni awm e. Company te lah hian thalaite it theih tur ang ber hian an dah zel bawk si a, kan do rawn a ngai ta tak zet e.
National Tobacco Control Programme, Mizoram thawktute sawi danin zuk leh hmuam zirchian vawi khatna GATS-1 ah Mizoram chu India rama sang ber niin kan state a zuk leh hmuam ti thin chu 67.2% a ni a. Hemi awmzia chu mipui cheng zatva aia tamin kan taksa tana tha lo zuk leh hmuam kan ti tihna a ni. Chutih lai chuan thil lawmawm deuh erawh chu GATS-2 ah chuan tlahniamin zuk leh hmuam ti hi 58.7% a ni ta a, hei hian a entir chu mi thahnem ngaite hnathawh a langin mipuite pawhin kan bansan nasa tih hi a ni. Zuk leh hmuam sim tur hian thil harsa lutuk a awm lo a, a pawimawh ber chu 'tumna' a ni. Miin a tum tak tak chuan eng anga zuk leh hmuam lo ti nasa thin pawh nise a sim thei a, hemi piah lamah hian mithiam pan tur an la awm cheu bawk.
Zuk leh hmuam ti zirchianna Global Adult Tobacco Survey (GATS) -3 neih turah hian eng lam nge kan hawi dawn la chiang lo mahse a tha zawngin hmasawnna a awm ngei turah beisei ila. GATS avanga lan mawi tumna mai ni lovin zuk leh hmuamin tul lova kan sum leh pai a ei nasat zia te, kan hriselna a tih chhiat ziate hre chungin zuk leh hmuam laka fihlim hi mitinin tan ila thar teh ang u.